(Προηγούμενη δημοσίευση: http://www.pemptousia.gr/?p=408496)
Μέσα στην ποιητική παραγωγή του Καβάφη η πολυπληθέστερη αλλά και σημαντικότερη κατηγορία είναι τα ιστορικά του ποιήματα. Αυτά περισσότερο από κάθε άλλη κατηγορία αντιπροσωπεύουν τη μεγάλη συμβολή του Καβάφη στην ανανέωση της νεοελληνικής ποίησης. Ο ποιητής κάνει μια επιλογή στρατηγικής σημασίας. Αντλεί, κατά προτεραιότητα, τα θέματα των ιστορικών του ποιημάτων, χρονικά από την περίοδο της ύστερης αρχαιότητας, την ελληνιστική και ρωμαϊκή εποχή· γεωγραφικά, από την ευρύτερη περιοχή όπου εκτείνονται τα ελληνιστικά κράτη των διαδόχων του Μ. Αλεξάνδρου.
Η ποιητική μέθοδος στα ιστορικά ποιήματα του Καβάφη είναι να καταργεί την απόσταση ανάμεσα στο απώτερο παρελθόν και το άμεσο παρόν και να συλλαμβάνει την ιστορική διαχρονία σα μια σύγχρονη πραγματικότητα. Σ’ αυτό το ιστορικό βίωμα και στη διαλεκτική, που παράγει, βασίζεται η δυναμική των ιστορικών ποιημάτων του Καβάφη: η ιστορία γίνεται ερμηνευτικό κλειδί για να κατανοήσομε τη δική μας εποχή και αντίστροφα, η δική μας εμπειρία ζωής γίνεται, με τη σειρά της, ερμηνευτικό κλειδί, για να κατανοήσομε το ήθος και το πνεύμα της μακρινής εκείνης εποχής.
Στα ιστορικά ποιήματα, ο Καβάφης πετυχαίνει να αναδείξει το καθολικό από μια συγκεκριμένη περίσταση. Έτσι μέσα από τις πολλαπλές αντιστοιχίες του αρχαίου με το σύγχρονο κόσμο, προκύπτουν αβίαστα τα διαχρονικά και πανανθρώπινα στοιχεία που συνιστούν την κοινή ανθρώπινη μοίρα. Η κατάκτηση μιας τέτοιας καθολικής προοπτικής επιτρέπει στον ποιητή να ολοκληρώσει, υπό το φως του ιστορικού βιώματος, την ποιητική του ανθρωπολογία και κοσμολογία.
Ας δούμε τώρα πώς διεισδύει στην ιστορική ύλη και πώς την ερμηνεύει σε ένα ιστορικό ποίημα.
Στα 200 π.Χ. (ιστορικό)
Εισαγωγικά
Για να καταλάβουμε καλύτερα το νόημα αυτού του ποιήματος, είναι σκόπιμο να θυμίσουμε μερικές σχετικές ιστορικές πληροφορίες.
Μεταξύ Αθήνας και Σπάρτης, μεταξύ Αθηναϊκής και Πελοποννησιακής συμμαχίας υπήρχε έναν ανταγωνισμός για τα πρωτεία της ηγεμονίας των Ελληνικών πόλεων, που ξεκίνησε ήδη από τους Περσικούς πολέμους. Οι Αθηναίοι στην πρώτη Περσική εκστρατεία χάρη στα στρατηγικό σχέδιο του Μιλτιάδη νίκησαν του Πέρσες στον Μαραθώνα (490 π.Χ.) χωρίς του Λακεδαιμονίους κι έτσι οι Πέρσες αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την Ελλάδα. Στη δεύτερη περσική εκστρατεία και πάλι οι Αθηναίοι με το σχέδιο του Θεμιστοκλή στον κόλπο της Σαλαμίνας νίκησαν του Πέρσες (480) και πάλι χωρίς τους Λακεδαιμονίους. Στην τελική αναμέτρηση των Περσών με τους Έλληνες στις Πλαταιές (479) νίκησαν και πάλι οι Έλληνες τους Πέρσες αλλά αυτή τη φορά με την συμμετοχή των Λακεδαιμονίων και μάλιστα με δικό τους αρχιστράτηγο, τον βασιλιά Παυσανία. Μετά τους περσικούς πολέμους ο ανταγωνισμός της Σπάρτης και της Αθήνας εντείνεται με αποτέλεσμα να αναμετρηθούν κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο (431-404 π.Χ.) με τελική νίκη των Λακεδαιμονίων.
Μετά την κυριαρχία των Μακεδόνων στις ελληνικές πόλεις ο Μ. Αλέξανδρος θέλησε να ενώσει όλους τους Έλληνες και να επιδιώξει να εφαρμόσει το όραμα του Ισοκράτη να επιτεθούν αυτοί τώρα κατά των Περσών. Στην πανελλήνια αυτή εκστρατεία οι Λακεδαιμόνιοι διαφώνησαν και δεν συμμετείχαν, με αποτέλεσμα οι ενωμένοι Έλληνες να νικήσουν τους Πέρσες και ο Αλέξανδρος 300 ασπίδες που πήρε ως λάφυρο από την νίκη στον Γρανικό ποταμό και να γράψει την εξής επιγραφή:
“Αλέξανδρος Φιλίππου και οι Έλληνες, πλην Λακεδαιμονίων,
από των βαρβάρων των την Ασίαν κατοικούντων.”
Αυτές τις ασπίδες τις αφιέρωσε στην θεά Αθηνά του Παρθενώνα. Το τί αντίκτυπο είχε, όταν στην Σπάρτη μάθανε την επιγραφή αυτή, μας το περιγράφει με πολύ παραστατικό τρόπο ο Καβάφης στο εν λόγω ποίημα,
Το κείμενο του ποιήματος
Μπορούμε κάλλιστα να φαντασθούμε
πως θ’ αδιαφόρησαν παντάπασι στην Σπάρτη
για την επιγραφήν αυτή. «Πλην Λακεδαιμονίων»,
μα φυσικά. Δεν ήσαν οι Σπαρτιάται
για να τους οδηγούν και για να τους προστάζουν
σαν πολυτίμους υπηρέτας. Άλλωστε
μια πανελλήνια εκστρατεία χωρίς
Σπαρτιάτη βασιλέα γι’ αρχηγό
δεν θα τους φαίνονταν πολλής περιωπής.
Α, βεβαιότατα «πλην Λακεδαιμονίων».
Είναι κι αυτή μιά στάσις. Νοιώθεται.
Οι Σπαρτιάτες με την σκληρή στρατιωτική τους εκπαίδευση απέκτησαν τρομερή αυτοπεποίθηση αλλά και ένα συναίσθημα υπεροχής έναντι των άλλων Ελλήνων. Το είδαμε να μην συμμετέχουν ούτε στον Μαραθώνα ούτε στην Σαλαμίνα ακριβώς, επειδή δεν είχαν αυτοί το γενικό πρόσταγμα, και μόνο στην μάχη των Πλαταιών και με Σπαρτιάτη αρχηγό, τον Παυσανία, πήραν μέρος, όπου πήραν μέρος όλοι οι Έλληνες και νίκησαν τους Πέρσες.
Ο Καβάφης ερμηνεύοντας αυτά τα αισθήματα των Σπαρτιατών περιγράφει το πόσο αδιαφόρησαν για την επιγραφή αυτή «πλην Λακεδαιμονίων». Μόνο αν αρχηγός της εκστρατείας ήταν ο Σπαρτιάτης βασιλιάς και οι Λακεδαιμόνιοι πρόσταζαν τους άλλους Έλληνες, τότε θα ήταν «πολλής περιωπής», τώρα όχι. Σκεφτείτε πόσο ατομιστικό αλλά και καταστρεπτικό για όλους του Έλληνες είναι αυτό το σκεπτικό. Την στάση αυτή των Σπαρτιατών ο ποιητής την καταλαβαίνει και την δικαιολογεί ως απόλυτα ατομιστική.
Έτσι, πλην Λακεδαιμονίων στον Γρανικό·
και στην Ισσό μετά· και στην τελειωτική
την μάχη, όπου εσαρώθη ο φοβερός στρατός
που στ’ Άρβηλα συγκέντρωσαν οι Πέρσαι:
που απ’ τ’ Άρβηλα ξεκίνησε για νίκην, κ’ εσαρώθη.
Οι Έλληνες με αρχηγό τον Μακεδόνα Μ. Αλέξανδρο έδωσαν σκληρές μάχες στο Γρανικό, στην Ισσό και στα Άρβηλα και πέτυχαν μεγάλες νίκες. Από παντού έλειπαν οι Λακεδαιμόνιοι. Οι Έλληνες δεν παίρνουν μόνο εκδίκηση για τις απροκάλυπτες επιθέσεις των Περσών αλλά ελευθερώνουν και τους λαούς από την στυγνή κυριαρχία των Περσών και αποκτούν και πάλι στην εθνική τους αξιοπρέπεια, γιατί ο Μ. Αλέξανδρος δεν κατακτητής αλλά αναμορφωτής. Σέβεται την θρησκεία, τον πολιτισμό τους και την διοικητική τους διάρθρωση διατηρώντας σε πολλές περιπτώσεις τις ηγεσίες στη θέση τους.
Κι απ’ την θαυμάσια πανελλήνιαν εκστρατεία,
την νικηφόρα, την περίλαμπρη,
την περιλάλητη, την δοξασμένη
ως άλλη δεν δοξάσθηκε καμιά,
την απαράμιλλη: βγήκαμ’ εμείς·
ελληνικός καινούριος κόσμος, μέγας.
Εμείς· οι Αλεξανδρείς, οι Αντιοχείς,
οι Σελευκείς, κ’ οι πολυάριθμοι
επίλοιποι Έλληνες Αιγύπτου και Συρίας,
κ’ οι εν Μηδία, κ’ οι εν Περσίδι, κι όσοι άλλοι.
Με τες εκτεταμένες επικράτειες,
με την ποικίλη δράσι των στοχαστικών προσαρμογών.
Και την Κοινήν Ελληνική Λαλιά
ως μέσα στην Βακτριανή την πήγαμεν, ως τους Ινδούς.
Στην υποθετική αδιάφορη στάση των Λακεδαιμονίων ο ποιητής αντιπαρατάσσει τα μεγάλα επιτεύγματα αυτής της εκστρατείας, για την οποία εκφράζεται με τα καλύτερα λόγια. Την ονομάζει «νικηφόρα, περίλαμπρη, περιλάλητη, δοξασμένη ως άλλη δεν δοξάσθηκε καμιά, απαράμιλλη». Πράγματι δεν είναι μόνο η απέραντη έκταση του νέου βασιλείου αλλά και η διάδοση του ελληνικού πολιτισμού με την ίδρυση ελληνικών πόλεων, από τις οποίες 30 Αλεξάνδρειες. Σε κάθε πόλη κτίζονταν θέατρα και Αγορές και διδάσκεταν η ελληνική γλώσσα παράλληλα με την προώθηση των επιστημών με αντίστοιχες έρευνες κατά την διδασκαλία του Αριστοτέλη. Η «ελληνική λαλιά» φτάνει μέχρι τους Βακτριανούς και τους Ινδούς και ο Μ. Αλέξανδρος γίνεται μυθικός ήρωας
Για Λακεδαιμονίους να μιλούμε τώρα!
Όλοι αυτοί οι Έλληνες που μεγαλούργησαν σε ξένες χώρες κρίνουν πώς η συμβολή των Λακεδαιμονίων στην υπόθεση αυτή δεν ήταν απαραίτητη. Στην αδικαιολόγητη περιφρόνηση των Λακεδαιμονίων αντιπαρατάσσεται η απόλυτη δικαιολόγηση των επιτυχιών του ελληνισμού.
Δυστυχώς στους Έλληνες από αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι της σήμερον επικρατεί αυτό το εγωιστικό και ατομιστικό πνεύμα, που λέει ότι ό,τι πετυχαίνει ο αντίπαλος δεν έχει καμία αξία, εφόσον δεν το κάναμε εμείς. Η ζωή όμως προχωράει και σημειώνονται επιτεύγματα με την απουσία μας. Όταν είμαστε όλοι μαζί ενωμένοι, τότε πετυχαίνουμε πάρα πολλά. Αυτό το δείξαμε στους Περσικούς πολέμους, στην Ελληνική Επανάσταση και στο Αλβανικό έπος.
(Συνεχίζεται)