Γράφει ὁ κ. Εὐλάλιος Θωμαΐδης, θεολόγος
Στὸ παρὸν μας ἄρθρο θὰ ἀναδείξουμε ὁρισμένες παρερμηνεῖες ἐπάνω στὴν παλαμικὴ θεολογία τοῦ Ἰωάννη Σπιτέρη, πρώην ρωμαιοκαθολικοῦ ἀρχιεπισκόπου Κέρκυρας, Ζακύνθου καὶ Κεφαλληνίας. Ἡ ἀκόλουθή μας κριτικὴ βασίζεται στὸ βιβλίο του μὲ τίτλο «Palamas: la grazia e l’esperienza. Gregorio Palamas nella discussione teologica». Μὲ τὸ ἀνωτέρω βιβλίο ὁ Σπιτέρης προσπαθεῖ νὰ γνωρίσει στὸ ρωμαιοκαθολικὸ ἀναγνωστικὸ κοινὸ τὴν παλαμικὴ θεολογία. Οἱ παρερμηνεῖες τοῦ ἀνωτέρω συγγραφέα θὰ ἐξεταστοῦν σὲ ξεχωριστὲς παραγράφους, συνοδευόμενες ἀπὸ βοηθητικὸ ὡς πρὸς τὴν ἀπομνημόνευση τοῦ ἀναγνώστου τίτλο.
Μεσσαλιανσιμὸς καὶ παλαμικὴ θεολογία
Ὁ Ἰ. Σπιτέρης ὑποστηρίζει ὅτι τὸ θεῖο φῶς εἶναι σύμβολο τῆς θεότητας καὶ ὄχι κάτι ποὺ ὑπάρχει καθαυτό, ὅπως μία κτιστὴ ὑπόσταση. Συνεπῶς, τὸ θεῖος φῶς ποὺ ἐκχέεται ἀπὸ τὴ θεότητα εἶναι φυσικό, ἤτοι ἄκτιστη δύναμη καὶ ἐνέργεια τοῦ Θεοῦ. Μέχρις ἐδῶ ὅλα καλά. Στὴ συνέχεια, ὅμως, ὁ Σπιτέρης θὰ ὑποστηρίζει ὅτι ἡ παλαμικὴ θεώρηση τῆς μετοχῆς τοῦ ἀνθρώπου στὸ ἄκτιστο θεῖο φῶς εἶναι ἐπιρροὴ μεσσαλιανικὴ [1]. Πρόκειται γιὰ μία κλασσικὴ κατηγορία τῶν ἀντιησυχαστῶν ἐναντίον τῶν ἡσυχαστῶν. Οἱ μεσσαλιανοὶ ἦταν ἕνα αἱρετικὸ θρησκευτικὸ μόρφωμα ποὺ ὑποστήριζε ὅτι ὁ ἄνθρωπος ἔχει μέσα του δύναμη καταληπτικὴ τοῦ ὑπὲρ φύσιν, πρᾶγμα ποὺ ὁ Ἅγ. Γρηγόριος Παλαμᾶς ἀρνεῖται ρητὰ καὶ κατηγορηματικὰ σὲ ὅλα του τὰ κείμενα. Ὁ ἄνθρωπος γιὰ τοὺς Ἕλληνες Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας ἔχει δύναμη νὰ ἐνεργεῖ μόνο τὰ φυσικά, ἤτοι τὶς φυσικές του ἀρετές, ἐνῶ τὰ ὑπερφυσικὰ μονάχα τὰ πάσχει [2]. Ἀκόμη, ὁ μεσσαλιανισμὸς ὑποστηρίζει ὅτι ὁ δίκαιος ἄνθρωπος μετέχει τῆς οὐσίας καὶ τῶν ὑποστάσεων τῆς Ἁγίας Τριάδας, πρᾶγμα ποὺ ἡ παλαμικὴ θεολογία τὸ ἀρνεῖται ὁπωσδήποτε, ἐνῶ ἡ δυτικὴ θεολογικὴ παράδοση τὸ ἀποδέχεται. Ἔτσι, περισσότερα κοινὰ φαίνεται νὰ ἔχει ὁ μεσσαλιανισμὸς μὲ τὴ δυτικὴ θεολογικὴ παράδοση, τόσο μὲ τὴ ρωμαιοκαθολική, ὅσο καὶ μὲ τὴν προτεσταντική, παρὰ μὲ τὴ θεολογία τῶν Ἑλλήνων Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας. Ἡ μόνη διαφορὰ ποὺ ἴσως θὰ μποροῦσε νὰ ἐντοπίσει κανεὶς στὴ θεώρηση τῆς μετοχῆς ἀπὸ τοὺς ἀνθρώπους τῶν προσώπων τῆς Ἁγίας Τριάδας τοῦ μεσσαλιανισμοῦ καὶ τῆς δυτικῆς θεολογικῆς παράδοσης εἶναι ὅτι γιὰ τὸν πρῶτο ἡ μετοχὴ γίνεται αἰσθητῶς, ἤτοι ἀκτίστως καὶ ἄμεσα, ἐνῶ γιὰ τὴ δεύτερη γίνεται μέσῳ κτιστοῦ συμβόλου ἢ ἐνεργείας καί, ὡς ἐκ τούτου, ἔμμεσα [3]. Συνοψίζοντας, ἡ παλαμικὴ θεολογία δὲ μπορεῖ νὰ εἶναι μεσσαλιανικῆς προελεύσεως, καθότι 1) ἡ θεία οὐσία παραμένει ἀμέθεκτη, 2) τὸ ὑπὲρ φύσιν δὲν κατορθώνεται διὰ ἀνθρώπινης προσπάθειας καὶ 3) στὸν ἄνθρωπο δὲν κατοικοῦν οἱ ὑποστάσεις τῆς Ἁγίας Τριάδας ὡς ὑποστάσεις ἢ πρόσωπα, παρὰ μόνο κατὰ τὴν ἐνέργεια. Ἀκόμη, ἀξίζει νὰ ἀναφερθεῖ ὅτι ὁ μεσσαλιανισμὸς δὲν διακρίνει τὴν οὐσία ἀπὸ τὴν ἐνέργεια στὸ Θεό, πρᾶγμα ποὺ κάνουν ἀκριβῶς καὶ οἱ Λατῖνοι.
Νεοπλατωνισμὸς καὶ παλαμικὴ θεολογία
Σύμφωνα μὲ τὸν Ἰ. Σπιτέρη, ὁ Ἅγ. Γρηγόριος Παλαμᾶς ἔχει ἐπηρεαστεῖ ἀπὸ τὶς νεοπλατωνικὲς ἀπορροὲς τοῦ Ἁγ. Διονυσίου Ἀρεοπαγίτη [4]. Πρόκειται γιὰ μία θεωρία ποὺ δυστυχῶς ὑποστηρίζεται καὶ στὸν ὀρθόδοξο ἀκαδημαϊκὸ χῶρο καὶ τὴν ὁποία χρησιμοποίησε ὁ ἴδιος ὁ Σπιτέρης, προκειμένου νὰ καταδείξει ὅτι ὁ Παλαμᾶς δὲν εἶναι ἀποδεκτὸς ὡς πατερικὴ αὐθεντία ἀπ’ ὅλους τοὺς ὀρθοδόξους [5]. Ὅμως, ὁ Παλαμᾶς εἶναι ξεκάθαρος. Ἡ θεία ἐνέργεια δὲν εἶναι ἀπορροὴ μὲ τὴν ἔννοια τῆς ἐλαττωμένης θεότητας, ὅπως θὰ ἤθελε ἡ νεοπλατωνικὴ ἱεραρχία τοῦ ὄντος, γι’ αὐτὸ θὰ τὴν ἀποκαλέσει ἀμείωτη μετάδοση, προκειμένου νὰ δείξει ὅτι μέσα στὴ θεία ἐνέργεια ὑπάρχει ὅλος ὁ Θεός. Πάντως, ὁ Ἅγ. Γρηγόριος Παλαμᾶς, ἐπειδὴ δὲν ἐμμένει ἄκαμπτα στὴ θεολογικὴ ὁρολογία ποὺ χρησιμοποιεῖ, ἐνίοτε ἀποδέχεται χωρὶς ἐνδοιασμοὺς τὸν ὅρο «ἀπόρροια» γιὰ τὶς ἄκτιστες θεῖες ἐνέργειες, μὲ τὴν αὐστηρὴ προϋπόθεση, ὅμως, ὅτι ὁ μεταδίδων καὶ τὸ μεταδιδόμενο δὲ θὰ ὑφίστανται καμία μείωση ἢ ἐλάττωση, καθότι ἀμφότερα εἶναι τὸ ἴδιο ἀκριβῶς Θεός [6]. Ἐν πάσῃ περιπτώσει, τὸ μεθεκτὸ τοῦ Θεοῦ δὲν εἶναι λιγότερο ἀπὸ τὴν οὐσία του. Στὸ σημεῖο αὐτὸ θὰ πρέπει νὰ ἀναφερθεῖ ὅτι ὁ νεοπλατωνισμὸς φαίνεται νὰ ἐπιβιώνει μέσα στὴν ρωμαιοκαθολικὴ θεολογία καὶ ὄχι στὸν Παλαμᾶ καὶ στὸν Ἀρεοπαγίτη, καθότι γιὰ τοὺς παπικοὺς ὁ Θεὸς ἀποκαλύπτεται μονάχα μέσῳ κτισμάτων, ἤτοι διὰ κατώτερων ἀπὸ τὴν ἄκτιστη θεία οὐσία κτιστῶν πραγματικοτήτων.
Προσωπικαὶ ἐνέργειαι εἰς τὸν Θεόν;
Σύμφωνα μὲ τὸν Ἰ. Σπιτέρη, οἱ θεῖες ἐνέργειες δὲν εἶναι ἀπρόσωπες ἀπορροὲς τῆς θείας οὐσίας, ἀλλὰ μία ad extra κοινοποίηση τῆς προσωπικῆς ζωῆς τοῦ Θεοῦ [7]. Οἱ ἐνέργειες δὲν εἶναι κάτι ἄλλο παρὰ ἐκφράσεις τῆς προσωπικῆς ἐλευθερίας τοῦ Θεοῦ [8]. Ἡ οὐσία γιὰ τὸν Σπιτέρη δὲν εἶναι γυμνή, ἀλλὰ τὰ πρόσωπα τὴν κάνουν νὰ ὑπάρχει [9]. Συνεπῶς, οἱ ἐνέργειες εἶναι οἱ προσωπικὲς δράσεις τοῦ Θεοῦ ἤ, ἀλλιῶς, ἐξωτερικεύσεις τοῦ προσωπικοῦ εἶναι τοῦ Θεοῦ. Στὴ συνέχεια ὁ Σπιτέρης θὰ ὑποστηρίξει ὅτι οἱ ἐνέργειες δὲν εἶναι ὑποστατικὲς ἢ προσωπικές, ἀλλὰ ἐνυπόστατες. Ὅμως, τὰ ἀκριβῶς ἀντίθετα μὲ τὰ ἀνωτέρω ἐκτεθέντα ὑποστηρίζει ὁ Ἅγ. Γρηγόριος Παλαμᾶς. Πρῶτα ἀπ’ ὅλα, ἡ ἐλευθερία στὸ Θεὸ δὲν εἶναι προσωπική, ἀλλὰ φυσική. Ἐὰν ἡ ἐλευθερία τοῦ Θεοῦ ἦταν προσωπική, τότε εἴτε θὰ ὑπῆρχαν τρεῖς ἐλευθερίες, πρᾶγμα ποὺ θὰ ὁδηγοῦσε στὴν πολυθεΐα, εἴτε μία ποὺ θὰ ἄνηκε σὲ ἕνα μόνο πρόσωπο, πρᾶγμα ποὺ θὰ ὁδηγοῦσε στὸν δυναμικὸ μοναρχιανισμό. Δεύτερον, ὁ Θεὸς δρᾶ ὄχι καθὸ Πατήρ, καθὸ Υἱὸς καὶ καθὸ Ἅγιο Πνεῦμα, ἀλλὰ καθὸ Θεός, ἤτοι ὡς θεία οὐσία. Ὁπότε ἡ ἐνέργεια δὲν ἀποτελεῖ καμία προσωπικὴ δράση τοῦ Θεοῦ. Τρίτον, ὁ Ἅγ. Γρηγόριος Παλαμᾶς ὑποστηρίζει ὅτι οἱ θεῖες ἐνέργειες δὲν εἶναι ἐνυπόστατες, ὅπως θὰ ἤθελε ὁ Σπιτέρης, ἀλλὰ ἀνυπόστατες, τουτέστιν δὲν ἔχουν προσωπικὸ χαρακτήρα [10]. Τέταρτον, ὁ ὅρος ἐνυπόστατος εἶναι πολύσημος. Ὡς ἐκ τούτου, ὅταν ἀποδίδεται στὴ θεία ἐνέργεια, δηλώνει κάτι ποὺ δὲν ὑπάρχει καθαυτό, ἀλλὰ ὑφίσταται σὲ ἄλλο. Μὲ ἄλλα λόγια ἡ θεία ἐνέργεια δὲν εἶναι οὐσία καὶ ὑπόσταση, ἀλλὰ φυσικὸ / ἐνυπόστατο ἰδίωμα ποὺ ὑπάρχει στὴν οὐσία. Οἱ παπικοὶ καὶ οἱ μεταμοντέρνοι ὀρθόδοξοι θεολόγοι συγχέουν τὸν ὅρο ἐνυπόστατο ὡς φυσικὸ ἰδίωμα μὲ τὸν ὅρο ἐνυπόστατο ὡς χαρακτηριστικὸ προσώπου, καὶ γι’αὐτὸ πιστεύουν ὅτι οἱ ἐνέργειες τοῦ Θεοῦ ἔχουν προσωπικὸ χαρακτήρα. Τέλος, τὰ πρόσωπα τῆς Ἁγίας Τριάδας δὲν κάνουν τὴν οὐσία νὰ εἶναι αὐτὸ ποὺ εἶναι, ὅπως ὑποστηρίζει ὁ Σπιτέρης, καθότι ἡ «θεία οὐσία εἶναι τῶν τριῶν, ἀλλὰ ὄχι ἐκ τῶν τριῶν [11]».
Αὐτὰ εἶναι λίγα ἀπὸ τὰ λάθη ποὺ ἐντοπίστηκαν στὸ βιβλίο τοῦ Ἰ. Σπιτέρη.
Σημειώσεις:
[1] Y. Spiteris, Palamas: la grazia e l’esperienza. Gregorio Palamas nella discussione teologica, edizioni Lipa, Roma 1998, p. 90. [2] Σύμφωνα μὲ τὸν Ἅγ. Γρηγόριο Παλαμᾶ, ἡ θεωρία – θέα τοῦ Θεοῦ δὲν ἀποτελεῖ ἐγγενῆ ἰδιότητα τῆς ἀνθρώπινης φύσεως, ὅπως θὰ ἤθελε ὁ μεσσαλιανισμός, ἀλλὰ κατορθώνεται μονάχα μέσῳ τῆς ἀκτίστου θείας χάριτος ἢ ἐνεργείας. Βλ. Ἀ. Παπαδόπουλος, «Πνευματολογία εἰς τὸν ἡσυχασμὸν τοῦ Ἁγ. Γρηγορίου Παλαμᾶ», Θεσσαλονίκη 1971, ἀνάτυπον ἐκ τοῦ περιοδ. Γρηγόριος Παλαμᾶς 1970-1971, σσ. 32-33. [3] Ἰωάννης Δαμασκηνός, Περὶ αἱρέσεων, 80, Ἰζ’, Kotter IV, σελ. 43. [4] Y. Spiteris, Palamas: la grazia e l’esperienza. Gregorio Palamas nella discussione teologica, edizioni Lipa, Roma 1998, σελ. 95. [5] Π. Τρεμπέλας, Μυστικισμὸς – Ἀποφατισμὸς – Καταφατικὴ θεολογία. Μάξιμος ὁ Ὁμολογητής. Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς, ἐκδόσεις Σωτήρ, Ἀθήνα 19802. [6] Γρηγόριος Παλαμᾶς, Περὶ θεοποιοῦ μεθέξεως, 15, Π. Χρήστου Β’, σελ. 151. [7] Y. Spiteris, Palamas: la grazia e l’esperienza. Gregorio Palamas nella discussione teologica, edizioni Lipa, Roma 1998, σελ. 101. [8] Ὅπ.π., σελ. 104. [9] Ὅπ.π., σελ. 105 [10] Γρηγόριος Παλαμᾶς, Ἀντιρρητικὸς Λόγος πρὸς Ἀκίνδυνον Α΄, 4, 9, σελ. 44: «οὐδεμία γὰρ ἐνέργεια ἐνυπόστατος». Σύμφωνα μὲ τὸ Μ. Βασίλειο, τὸ Ἅγιο Πνεῦμα εἶναι ἐνυπόστατο, τουτέστιν βρίσκεται σὲ δική του ὑπόσταση, ἐνῶ αὐτὰ ποὺ πηγάζουν ἀπὸ ἐκεῖνο εἶναι ἀνυπόστατες, ἤτοι φυσικὲς ἢ οὐσιώδεις, ἐνέργειες. Βλ. Βασίλειος Καισαρείας, Κατ’ Εὐνομίου 4, Migne PG 29, 772. Κατὰ τὸν Ἅγ. Γρηγόριο Παλαμᾶ, ὁ Μ. Βασίλειος δὲν ἀποκάλεσε τὶς ἐνέργειες τοῦ Ἁγίου Πνεύματος ἐνυπόστατες, καθότι αὐτὲς δὲν εἶναι ὑπόσταση ἢ ὑποστατικὸ ἐπ’ οὐδενὶ λόγῳ. Βλ. Γρηγόριος Παλαμᾶς, Ἀντιρρητικὸς Λόγος πρὸς Ἀκίνδυνον Α΄, 4, 9, Π. Χρήστου Γ΄, σελ. 45. [11] Gregorio Palamas, Dal sovraessenziale all’essenza, Bompiani, 2005, p. 1193. Πῆρα τὴν παραπομπὴ ἀπὸ τὸν Γ. Καραλή. Βλ. G. Karalis, Ecclesiologia Ortodossa e scisma in Ucraina, Teosis Editrice, p. 42-43.