Εισαγωγικά
Είναι γνωστό ότι, όπως το δημοτικό τραγούδι αποτελείται από στίχους και μουσική, κατά τον ίδιο τρόπο και το τροπάριο, ύμνος αποτελείται από κείμενο και μουσική επένδυση. Φυσικά το κείμενο έχει προτεραιότητα, διότι αυτό εκφράζει όλο το νόημα του τροπαρίου. Όμως και η μουσική επένδυση, ιδιαίτερα της Βυζαντινής Μουσικής, είναι εκείνη που στηρίζει, τονίζει και προβάλλει το κείμενο. Και αν το κείμενο διερμηνεύει όλο το ευαγγελικό κήρυγμα, η μουσική κάνει πιο εύκολο και πιο εύληπτο το νόημα του κειμένου. Επομένως κείμενο και μουσική ή λόγος και μέλος[1] πάνε πάντα μαζί και το ένα τονώνει το άλλο με κερδισμένους τους πιστούς που τα ακούνε.
Υμνολογία είναι η επιστήμη, η οποία έχει ως αντικείμενό της τους εκκλησιαστικούς ύμνους, ενώ Υμνογραφία είναι η τέχνη, το χάρισμα, η ικανότητα για συγγραφή εκκλησιαστικών ύμνων (ποίηση και μελωδία). Τελικά επικράτησε ο όρος Υμνογραφία για την συγγραφή, την μελοποίηση και την μελέτη των ύμνων. Επομένως αναγκαστικά θα αναφερθούμε και στα λειτουργικά κείμενα και τις μουσικές τους επενδύσεις με τους διάφορους ήχους.
Είναι γεγονός ότι τόσο οι πιστοί που παρακολουθούν τις διάφορες ακολουθίες όσο και οι ιεροψάλτες που ψέλνουν σε αυτές συχνά δεν καταλαβαίνουν τα ψαλλόμενα, διότι αντικειμενικά υπάρχουν πολλές δυσκολίες. Για την συνειδητή όμως συμμετοχή στις ακολουθίες είναι καλό να γνωρίζουμε το νόημα των ψαλλομένων. Οι δυσκολίες είναι υπαρκτές αλλά πρέπει κατά κάποιον τρόπο να αντιμετωπίζονται. Οι δυσκολίες συγκεκριμένα είναι οι εξής:
- Τα λειτουργικά κείμενα είναι γραμμένα σε αρχαΐζουσα γλώσσα με γλωσσικά στοιχεία ακόμη και των αρχαίων διαλέκτων π.χ. της ιωνικής. Είναι ποιητικά τα περισσότερα λειτουργικά κείμενα με αποτέλεσμα να έχουν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της ποίησης, δηλαδή ποιητικά σχήματα κλπ. Γι’ αυτούς τους λόγους, όταν ψάλλονται, είναι πολύ δύσκολο να καταλάβεις το νόημα των ψαλλομένων χωρίς κάποια σχετική προετοιμασία.
- Είναι πάρα πολλά σε ποσότητα, οπότε αδυνατεί κανείς να τα παρακολουθήσει όλα.
- Δεν είναι εύκολο να βρει κανείς το κατάλληλο βιβλίο για όλες τις ακολουθίες και όλα τα είδη εκκλησιαστικών κειμένων.[2] Η προσπάθειά μας είναι να βοηθήσουμε προς αυτήν την κατεύθυνση.
Οι απορίες αυτές είναι λογικές, όμως μπορούμε να δώσουμε κάποιες απαντήσεις, για να καταλάβουμε το πρόβλημα.
Τα λειτουργικά κείμενα είναι γραμμένα στην γλώσσα της εποχής τους, που ακολουθούσε την λόγια παράδοση, η οποία μιμούνταν την γλώσσα των κλασικών συγγραφέων. Οι υμνογράφοι ήταν άνθρωποι πολύ μορφωμένοι, είχαν διαβάσει όλους τους κλασικούς συγγραφείς όχι μόνο πεζούς αλλά κυρίως τους ποιητές. Παράλληλα με το κείμενο οι περισσότεροι ήταν πολύ καλοί γνώστες της βυζαντινής μουσικής κι έτσι το κείμενο συνδυάζονταν και με την ανάλογη μουσική επένδυση. Μεγάλοι εκκλησιαστικοί υμνογράφοι, όπως ο Ρωμανός ο Μελωδός, ο Ιωάννης Δαμασκηνός, ο Θεόδωρος Στουδίτης κλπ. έγραψαν μεγαλουργήματα ανεπανάληπτα. Έτσι γλώσσα και μουσική συνδυάστηκαν και έφεραν ένα ωραίο αποτέλεσμα. Οι οκτώ ήχοι της βυζαντινής μουσικής, όπως και όλα τα προσόμοια, ιδιόμελα είναι διαχρονικά μουσικά μοντέλα και οι νεότεροι υμνογράφοι, όπως ο Γεράσιμος Μικρογιανανίτης και ο επίσκοπος Ιωήλ έγραψαν τους νεότερους κανόνες στα αχνάρια των παλιών εκκλησιαστικών συνθετών. Μια μετάφραση των κειμένων δεν μπορεί να συμπορευτεί με το καθιερωμένο μέλος των διαφόρων τροπαρίων. Επομένως η μεγάλη κλασική μόρφωση των υμνογράφων αλλά και η επικρατούσα γλωσσική κατάσταση κινήθηκαν σε αυτά τα πλαίσια.
Τί λοιπόν μπορούμε εμείς να κάνουμε, για να μπορέσουμε να τους καταλάβουμε και να συμμετέχουμε πιο ενεργά στις λατρευτικές ευκαιρίες της εκκλησίας; Να καθίσουμε πιο μπροστά να διαβάσουμε και να μελετήσουμε με την βοήθεια ερμηνευτικών κειμένων. Αυτό τον στόχο έχει και η σειρά «Από την σοφία των προγόνων μας και την πίστη των πατέρων μας»[3] που ασχολείται με την ερμηνεία καταβασιών, κανόνων, ιδιόμελων, δοξαστικών ακόμη και ψαλμών.
Υποσημειώσεις:
[1] Βλ. Π.Β. Πάσχου, Λόγος και Μέλος, Εισαγωγή στην βυζαντινή – λειτουργική Υμνογραφία της Ορθόδοξης Εκκλησίας, τόμος Α΄ Προεισαγωγικά, εκδ. Ειρμός, Αθήνα 2017.
[2] Δύο πολύ καλά βοηθήματα είναι 1ο Το Υμνολογικό και Αγιογραφικό Λεξικό του πρωτοπρεσβύτερου Πολύκαρπου Γρ. Τύμπα και 2ο του π. Παύλου, Υμνολογία (Διαδίκτυο).
[3] Η σειρά περιλαμβάνει 5 τόμους: Α΄ Καταβασίες Β΄ Εξάψαλμος, Αναβαθμοί, Εωθινά, Ώρες,
Γ΄ Ελληνορθόδοξα Μελετήματα Δ΄ Λειτουργικά Μελετήματα Εσπερινού και Όρθρου
Ε΄ Λειτουργικά Μελετήματα, Κανόνες Ασματικοί και Ιαμβικοί και θα την βρείτε στο βιβλιοπωλείο «Μέλισσα» της αδελφότητας «Λυδία», Αγίας Σοφίας 41, Θεσσαλονίκη, τηλ. 2310 202600.
(Συνεχίζεται)